Roy Lichtenstein

Inleiding

Alles begint met het leren kijken.
Leren kijken kan je niet uitleggen, je moet het zelf ervaren. Het moment dat een krabbel niet zomaar een krabbel meer is. Plotseling bestaan er goede en slechte krabbels, mooie en lelijke. Grenzen vervagen. Je wordt zeer diep geraakt door een kindertekening of een verfspat die volledig toevallig is ontstaan. Er komen vragen. Je smaak en ideeën verwijderen zich steeds verder van je vroegere cynische blik, je zal nooit meer de zin ‘dat kan ik ook’ in de mond nemen. Je ontdekt schoonheid in allerlei alledaagse, banale of zelf lelijke zaken, appartementen, reclamepanelen, een dode vogel, een burenruzie of een typemachine. Je smaakspectrum wordt groter en tegelijk kleiner. Je kan zowel een fotorealistische tekening van een naaktmodel als een hoekige, kinderlijk abstracte ster waarderen. Alles kan, als het maar goed is. Hoe meer je kijken zich ontwikkeld hoe meer je zelf die keuze van wat goed is gaat maken. Je smaak wordt meer afgelijnd maar breder. In alle stijlen en stromingen herken je sterke dingen die eruit springen. Je gaat het vakjes denken in vraag stellen.
Deze paper behandelt Roy Lichtenstein, volgens de boekjes en de historici een van de grote pop art kunstenaars. Volgens deze paper een schilder.

Ogni pittore dipinge sè

"Elke schilder schildert zichzelf", is een Toscaans spreekwoord dat voor het eerst werd gebruikt in Italiaans literatuur tussen 1477 en 1497. Een kunstenaar beeldt zichzelf af in zijn werk. Dit is niet letterlijk op te vatten, niet ieder werk is een zelfportret, maar aan de hand van het kunstwerk kan je dingen aflezen over de persoonlijkheid van de artiest, het werk weerspiegelt de kunstenaar.
Ook voor Lichtenstein klopt dit, hoewel het misschien niet voor de hand ligt. Lichtenstein is een meester van het stereotype, hij gebruikte bijna heel zijn carrière alledaagse onderwerpen uit de maatschappij. Cliché emoties in zijn stripverhaal schilderijen, doodnormale gebruiksvoorwerpen, stereotype vrouwen- en mannenfiguren. Over Lichtensteins werk hangt een algehele ironische uitbuiting van de consumptiemaatschappij, populaire items of kunst. Lichtenstein was een man met een behoorlijk cynische kijk op de dingen en een schilder die geen partij koos, gewoon aantoonde.
Lichtenstein zelf was echter ook een typische Amerikaan. Afgezien van het feit dat hij een succesvol schilder werd is er niets speciaal aan de levensloop van Roy Lichtenstein. Hij groeit op in New York in een gezin uit de middenklasse, hij werkt probleemloos zijn middelbaar af en gaat beeldende kunst studeren aan de universiteit van Ohio. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt hij opgeroepen en naar Europa gestuurd. Na zijn demobilisatie keert hij terug naar de universiteit en behaalt hij zijn Master in de beeldende kunst. Hij blijft lange tijd werken als technisch tekenaar en docent vooraleer hij kan leven van het schilderen alleen. Hij trouwt tweemaal en word vader en grootvader. Hij sterft op 74 jarige leeftijd aan een longontsteking.
Niets ongewoon, het leven van een typische Amerikaan.
Ook Lichtenstein schilderde zichzelf.

Het schilderproces

Lichtenstein heeft doorheen zijn carrière tientallen, uiteenlopende, onderwerpen behandelt. In deze paper gaan we het voornamelijk hebben over zijn ‘stripverhaal schilderijen’, zijn schilderijen die lijken op uitvergrote stripprentjes.
Het eerste schilderij richting comicbook stijl, was een schilderij van Mickey Mouse en Donald Duck dat hij maakte na een uitdagende opmerking van zijn zoon; ‘wedden dat jij niet zo mooi kan schilderen als dit’ wijzend naar zijn stripverhaal.

Het schilderij van Donald Duck zorgde voor een belangrijke stap in Lichtensteins werk en hij ging verder in deze richting. Hij begon plaatjes uit stripverhalen te zoeken die hem bevielen, die eruit sprongen. De geselecteerde plaatjes herwerkte hij in verschillende proefschetsen en met verschillende materialen.Het delicaat aanpassen van onderwerp naar vorm, van hoek naar lijn, het aanbrengen van zijn kenmerkende Ben Day bollen, de tekst, het zoeken naar de juiste compositie,… zijn allen veel zichtbaarder in zijn schetsen dan in de schilderijen die erop volgen. Lichtenstein zocht en paste aan in zijn schetsen maar daar bleef in de schilderijen geen spoor van over. Dit kwam door de rustige en berekende manier van schilderen die hij toepaste, op het moment van schilderen vertoonde Lichtenstein veel gelijkenis met een ambachtsman. Hij werkte traag, rustig, technisch en berekend. Hij projecteert zijn schets op het doek en tekent met potlood de lijnen over. Hij gomt en tekent tot de compositie perfect zit. Daarna kleurt hij de verschillende vlakken in, kleur per kleur. Dit alles vaak met olieverf maar ook met Magna, een soort vroege industriële acrylverf. De zwarte lijnen schildert hij het laatste.
Benday dots of bollen waren Lichtensteins handelsmerk. Benday dots zijn een printproces dat twee (of meer) verschillende kleine, gekleurde bolletjes combineert en zo een derde kleur maakt. Lichtenstein had deze techniek overgenomen uit de comicbooks die deze druktechniek in primaire kleuren gebruikte om goedkoop de secondaire kleuren zoals vleeskleur te verkrijgen. Het ironische aan Lichtenstein is dat hij zijn doeken schilderde en die bollen die het gevolg van een goedkoop drukprocedé zijn dus eigenlijk nooit zou verkrijgen en in vergrote vorm, zoals op zijn doeken, missen de Ben Day dots het effect van écht een derde kleur te verkrijgen. Net daarom schildert Lichtenstein ze natuurlijk wel over. Ook in zijn latere schilderijen waar zijn onderwerpen helemaal geen link met comicbooks of goedkoop reclame drukwerk meer had bleef hij zijn kenmerkende stijl bewaren. Hij schilderde alsof hij een goedkoop drukmachine was.

Kritiek

Een kritiek die vaak op Roy Lichtenstein wordt geuit is dat hij simpelweg cartoons overschilderde en dat hij plagiaat pleegde op de oorspronkelijke onbekende illustrators van de comics waaruit hij zijn inspiratie haalde. Deze kritiek is natuurlijk onterecht.
Lichtenstein nam niet zomaar prentjes die hij dan klakkeloos overschilderde, hij zocht zeer zorgvuldig de juiste prentjes uit. Niet zomaar ieder stripplaatje kwam in aanmerking om geschilderd te worden en vaak moest hij de plaatjes enorm aanpassen of verschillende

elementen eruit nemen en samenvoegen om een sterk beeld te krijgen.
Lichtenstein toont verschillende dingen aan met zijn schilderijen. Zo heb je de ‘girls’ reeks. Tientallen schilderijen die Lichtenstein schilderde met een jonge vrouw in beeld die enkele zinnen zegt en meestal een cliché emotie uitdrukt. I’d rather sink than call brad for help is een van de bekendste werken in die girls reeks. Je ziet een jonge vrouw in water die enkele tranen laat. In een tekstballon boven haar staat de zin ‘i don’t care, i’d rather sink than call brad for help’. In dit werk zitten alle typische Lichtenstein elementen vervat. De vrouw is afgebeeld in tranen en is aan het verdrinken. Lichtenstein toont het stereotype beeld van de vrouw in nood en de man, Brad, die haar zou kunnen helpen. De vrouw is echter ook koppig en zinkt liever dan Brad om hulp te roepen.
We krijgen hier dus allerlei opvattingen over de vrouw en hoe de vrouw wordt afgebeeld in bepaalde media. Dit is niet Lichtensteins mening over vrouwen, hij neemt duidelijk de stijl van die media waarin dit beeld van de vrouw wordt opgehangen over en toont zo zijn onafhankelijkheid. Zo zien we dat de vrouw blauw haar heeft, dit is een techniek die ze in pulpbladeren gebruiken om inkt te besparen, blauw haar bestaat niet maar iedereen weet onmiddellijk dat het zwart moet zijn. Ook zien we de Ben Day dots die haar gezicht en handen kleur geven.
Bij de oorlogsschilderijen zien we datzelfde idee maar dan over de man. Het schilderij ‘takka takka’ toont een ratelende mitrailleur in een oerwoud met daarboven de tekst ‘The exhausted soldiers, sleepless for five and six days at a time, always hungry for decent chow, suffering from the tropical fungus infections, kept fighting!’. Een overdrijving van mannelijkheid. Onze heroïsche helden zijn echter niet te zien, de echte helden zijn de soldaten zonder naam die volledig altruïstisch zichzelf opofferen voor het vaderland. We zouden het bijna zelf gaan geloven. Het is pas wanneer Lichtenstein deze beelden uitvergroot en perfect orchestreert dat we inzien hoe overdreven al die hedendaagse populaire media niet zijn en dat het misschien niet alleen de media zijn die dit beeld scheppen maar wij zelf ook die in ons eigen hoofd het perfecte plaatje voor ogen hebben.

Besluit

Een Lichtenstein schilderij in het echt zien overweldigt. Het raakt je op twee verschillende niveaus. Je hebt dat emotionele niveau waar geen woorden voor zijn. Hetzelfde gevoel dat je krijgt wanneer je een mooie krabbel ziet of een compositie van Mondriaan. Die vergelijking met Mondriaan is zelf niet eens zo ver gezocht, beide schilders werken met een beperkt arsenaal aan vormen en kleuren en bouwen daarmee een schilderij dat perfect harmonisch, ‘juist’ oogt en voelt. Een schilderij dat je bij de eerste oogopslag raakt en aantrekt. Het schilderij ziet eruit alsof het in die vorm ontstaan is, er is geen twijfel, de dingen passen, terwijl alles tijdens het werkproces onderhevig was aan toeval, plotse invallen, aanpassen en aanpassen.

Dan is er het tweede niveau, het intellectuele. Je leest het schilderij op een andere, rationelere, manier en ontdekt het andere sterke punt. Lichtenstein toont in ieder schilderij een heel clevere en eigenzinnige kijk op de maatschappij en zet de kijker aan om na te denken over het stripplaatje. Hij neemt geen standpunt in maar toont enkel aan.
Het zijn die twee verschillende levels die je in zijn werk vind en de spreidstand die hij inneemt tussen kunst en pulp waar zijn echte kracht ligt. Zowel abstract compositorisch als conceptueel blijft zijn werk overeind.

Bronnenvermelding

- Hamilton, Richard (ed), Lichtenstein Girls, New York: Gagosian Gallery, 2008

- Hendrickson, Janis, Roy Lichtenstein: de ironie van het banale, Keulen: Taschen, 1990

- Lichtenstein: Drawings and Prints, New York: Welfleet Books, 1988

- Lichtenstein Foundation, “Chronology”, 2007. Geraadpleegd op 7 mei 2009 op http://www.lichtensteinfoundation.org/frames.htm

- Deconstructing Lichtenstein, Geraadpleegd op 5 mei 2009 op http://davidbarsalou.homestead.com/LICHTENSTEINPROJECT.html

- Lichtenstein aan het werk, “deel A”, 2009. Geraadpleegd op 1 mei 2009 op http://www.youtube.com/watch?v=lr1KoWFlgYc

- Lichtenstein aan het werk, “deel B”, 2009. Geraadpleegd op 1 mei 2009 op http://www.youtube.com/watch?v=NaLC56anqKI

- Lichtenstein aan het werk, “deel C”, 2009. Geraadpleegd op 1 mei 2009 op http://www.youtube.com/watch?v=buQOm7YqIUg&feature=related

---